کولیت اولسراتیو

 

در بیماری کولیت اولسراتیو[1](UC) دیواره داخلی کولون (روده بزرگ) دچار التهاب و زخم می‌شود. این شرایط بیمار را مستعد اسهال و خون‎‌ریزی از ناحیه مقعد می‌کند. در بیماران مبتلا به کولیت اولسراتیو غالبا ناحیه رکتوم و قسمت‌های انتهایی کولون درگیر هستند. هر چند در برخی بیماران ممکن است سرتاسر کولون دچار زخم و التهاب بشود.

بدون جراحی و برداشتن کولونُ این بیماری درمان قطعی ندارد اما امکان کنترل و مدیریت بیماری با استفاده از داروها و پایش منظم پزشک معالج وجود دارد. بدین ترتیب، اکثر بیماران مبتلا می‌توانند یک زندگی عادی و فعال داشته باشند.

دلایل کولیت اولسراتیو

این بیماری زیرمجموعه دسته‌ای از بیماری‌ها با نام بیماری‌های التهابی روده^[2](IBD) قرار دارد. باید دقت داشت که بیماری IBD ماهیتا با بیماری سندرم روده تحریک‌پذیر^[3](IBS) تفاوت دارد. علت اصلی و زمینه‌ای کولیت اولسراتیو هنوز ناشناخته است. هر چند به نظر می‌رسد هم ژٰنتیک و هم عوامل محیطی در ایجاد این بیماری نقش داشته باشند.

ژنتیک: به طور معمول، در خانواده درجه یک بیماران مبتلا به UC معمولا یک فرد مبتلای دیگر وجود دارد. بنابراین، به طور قطع ژنتیک در ایجاد این بیماری نقش دارد. اما در ۱۰ الی ۲۵ درصد جمعیت مبتلایان، هیچیک از اعضای خانواده درجه یک به این مشکل یا مشکل مشابهی مبتلا نیست.

ریسک فاکتورها: در صورتی که فرد با زمینه ژنتیکی مثبت با یکی از عوامل محرک بیماری (مانند عفونت، آنتی‌بیوتیک یا یک فاکتور محیطی دیگر) مواجه شود، سیستم ایمنی فعال می‌شود و دیواره داخلی دستگاه گوارش را به عنوان یک عامل خارجی تلقی کرده و به آن حمله می‌کند. در ادامه این اتفاق، ناحیه دچار التهاب می‌شود.

تظاهرات بیماری کولیت اولسراتیو ممکن است به دنبال ترک سیگار هم بروز پیدا کند. به هر حال، هنوز هیچ عامل محرکی در فعال‌سازی کولیت اولسراتیو شناسایی نشده است.

علائم کولیت اولسراتیو

اصلی‌ترین علامت کولیت اولاسراتیو اسهال است. این اسهال ممکن است خونی یا موکوسی باشد. درد شکمی یا درد در ناحیه مقعد هم از سایر علائم این بیماری به شمار می‌رود.

علائم شکمی: بیماری کولیت اولسراتیو بر اساس شدت علائم به سه دسته خفیف، متوسط و شدید تقسیم‌بندی می‌شود.

علائم بیمارانی که به فرم خفیف بیماری مبتلا هستند، عبارتند از:

• اسهال خفیف که ممکن است خونی باشد یا خونی نباشد. (تا 4 مرتبه اسهال در روز)
• درد خفیف و کرامپ شکم
• احساس دلپیچه
• اپیزودهای یبوست

علائم بیمارانی که به فرم متوسط بیماری مبتلا هستند، عبارتند از:

• اپیزودهای مکرر اسهال خونی (بیشتر از 4 بار در روز)
• احساس ضعف و خستگی به دلیل کم‌خونی
• درد شکمی خفیف تا متوسط
• تب خفیف

علائم بیمارانی که به فرم شدید بیماری مبتلا هستند، عبارتند از:

• اپیزودهای مکرر اسهال خونی (بیشتر از 6 بار در روز)
• احساس ضعف و خستگی به دلیل کم‌خونی
• درد شکمی و کرامپ شدید
• افزایش ضربان قلب
• تب
• کاهش وزن ناگهانی

علائم غیرگوارشی: در بیماران مبتلا به کولیت اولسراتیو به دلایل نامشخص، التهاب ممکن است در نواحی خارج از کولون هم دیده شود. این التهاب ممکن است روی مفاصل بزرگ (لگن و زانو) اثر کرده و منجر به درد و تورم می‌شود. این التهاب ممکن است که چشم‌ها، پوست، مجاری صفراوی را هم تحت تاثیر قرار دهد. اما در برخی موارد التهاب هیچ علامتی نداشته و فقط با آزمایشات خونی مشخص می‌شود. در برخی موارد هم التهاب بیمار ممکن است همراه با تظاهرات بالینی باشد. به طور معمول، چنین علائم در مواقع حملات بیماری کولیت اولسراتیو رخ می‌دهد. به این حملات، شعله‌ور شدن بیماری یا Flare هم گفته می‌شود. ماهیت بیماری کولیت اولسراتیو به این شکل است که گاهی بیمار دچار علائم می‌شود (حمله یا مرحله شعله‌وری بیماری) و گاهی بیماری خاموش و بدون علامت می‌شود. (فاز بهبودی یا Remission) لازم به ذکر است که برخی تظاهرات غیرگوارشی این بیماری، ممکن است در فاز خاموشی علائم گوارشی بروز پیدا کند.

تشخیص کولیت اولسراتیو

تشخیص این بیماری بر اساس علائم و تظاهرات بالینی، معاینات پزشک و تست‌های آزمایشگاهی انجام می‌شود. جهت تایید نهائی تشخیص، پزشک معالج نیاز دارد فضای داخل روده را ببیند. از این رو، بیمار ممکن است تحت کولونوسکوپی یا سیگموئیدوسکوپی قرار بگیرد. در این پروسه، مقدار بسیار کوچکی از بافت جدا شده و برای بررسی‌های میکروسکوپی به آزمایشگاه فرستاده می‌شود. با انجام این آزمایشات، می‌توان بیماری‌ فعلی فرد را از بیماری‌های مشابه مثل بیماری کرون، التهاب ناشی از مصرف داروهایی چون NSAIDها یا برخی عفونت‌ها افتراق داد.

مدیریت کولیت اولسراتیو

هدف تیم درمان در بیماران مبتلا به این بیماری به شرح زیر می‌باشد:

• کنترل علائم (رسیدن به مرحله خاموشی بیماری)
• جلوگیری از عود مجدد علائم (نگه داشتن بیمار در مرحله خاموشی بیمار)

اکثر بیماران مبتلا دچار یک نوسان آزارنده بین فاز حمله و خاموشی می‌شوند. در حدود 15 درصد موارد، ممکن است بیمار یک فاز حمله را تجربه کرده و سپس تا مدت طولانی حتی بعضا تا پایان عمر حمله مجددی نداشته باشد.

رژیم غذایی: به طور کلی، رعایت یک رژیم غذایی متعادل می‌تواند به حفظ سلامت عمومی بیمار و کاهش وزن او کمک کند. هیچ رژیم غذای خاصی جهت کاهش التهاب گوارشی بیماران مبتلا به UC مطرح نیست اما برخی از بیماران ادعا می‌کنند که به دنبال مصرف برخی غذاها دچار تشدید علائم می‌شوند. به عنوان مثال، فرآورده‌های لبنی یا رژیم‌های غذایی پرفیبر ممکن است سبب وخامت علائم در بعضی از بیماران بشود. به طور کلی، به بیماران مبتلا به کولیت اولسراتیو توصیه می‌شود پیش از اعمال هر گونه تغییر ماژور در رژیم غذایی، نظر پزشک یا داروساز خود را در این زمینه جویا شوند.

اجتناب از مصرف داروهایی که باعث تشدید علائم می‌شوند: داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) مثل ایبوبروفن و ناپروکسن برای بیماران مبتلا به کولیت اولسراتیو داروهای مناسبی نیستند و ممکن است باعث بدتر شدن علائم بیماری بشوند. در صورت نیاز، به این دسته بیماران توصیه می‌شود از داروی استامینوفن استفاده کنند.

درمان علائم خفیف تا متوسط: در صورتی که علائم شامل درد رکتوم، خون‌ریزی مقعدی و اسهال خفیف باشد، رژیم درمانی بیمار منطقا بایستی شامل داروهای خوراکی ضدالتهاب و داروهای موضعی جهت کاهش درد و التهاب ناحیه مقعد می‌باشد.

اگر با گذشت چندین هفته، علائم بهبود پیدا نکند، ممکن است کورتیکواستروئیدها (به مشکل خوراکی یا موضعی) به رژیم درمانی شما اضافه شود. عموما با گذشت چند هفته علائم شروع به کمتر شدن می‌کنند. با گذشت 4 الی 6 هفته انتظار داریم علائم به کلی بهبود پیدا کند. هر چند برای خاموش نگه داشتن بیماری، استفاده مادام‌العمر از داروهای ضدالتهاب خوراکی مثل مزالازین ضروریست.

درمان علائم شدید: اگر علائم بیمار خیلی شدید باشد (6 بار اسهال خونی در روز یا بیشتر) یا ناحیه وسیعی از کولون درگیر التهاب شود، ممکن است نیاز به استفاده از داروهای کورتیکواستروئیدی یا داروهای بیولوژیک ضدالتهاب باشد:

• کورتیکواستروئیدهای خوراکی: این داروها را نباید به صورت طولانی مدت مصرف کرد. در شرایطی که علائم بیمار بهبود پیدا کرد، دوز داروها باید به آهستگی کاهش داده شود و بعد از گذشت مدت زمان مشخصی قطع شود. نحوه کم کردن دوز و قطع دارو باید زیر نظر پزشک معالج انجام شود. در صورتی که علائم با وجود استفاده از فرم خوراکی کورتیکواستروئیدهای خوراکی ادامه پیدا کند، ممکن است لازم باشد بیمار برای دریافت کورتیکواستروئیدهای وریدی بستری شود.
• داروهای بیولوژیک: منظور از داروهای بیولوژیک داروهایی مثل آدالیمومب، اینفلیکسیمب و سرتولیزومب هستند که پیش از استفاده در درمان UC در درمان بیماری‌های روماتوئیدی و بیماری کرون مورد استفاده قرار می‌گرفتند. این داروها با مسیرهای التهابی تداخل کرده و روند ترمیم التهابات موجود در روده را تسریع می‌کند. این داروها هم جهت خاموش کردن فاز حاد بیماری کاربرد دارند و هم به صورت طولانی مدت برای حفظ بیمار در مرحله خاموشی مورد استفاده قرار می‌گیرند. این داروها ممکن است به تنهائی یا در کنار سایر داروها تجویز بشوند. به دلیل پروفایل عوارض به نسبت ناایمن این داروها، این دسته داروئی صرفا برای بیمارانی که علائم شدید دارند، تجویز می‌شود.
•  مولکول‌های کوچک: منظور از مولکلول‌های کوچک برخی داروهای خوراکی هستند که روی سیستم ایمنی اثر می‌گذارند اما عملکرد و مکانیسم متفاوتی نسبت به داروهای بیولوژیک از خود نشان می‌دهند. توفاسیتینیب، آپاداسیتینیب و اوزانیمود از این دسته داروئی هستند. اثر این داروها در عرض چند روز تا چند هفته شروع شده، علائم متوسط تا شدید بیماران را کنترل می‌کنند و جهت خاموش نگه داشتن بیماری، برای طولانی مدت قابل استفاده هستند.

در صورتی که بیماری به درمان پاسخ مناسب نشان ندهد: به وضعیتی که علائم بیماران با وجود استفاده از داروهایی که تا اینجا عنوان شد، برطرف نشده یا حتی بهبود نسبی هم پیدا نکند، کولیت اولسراتیو مقاوم به درمان گفته می‌شود. گزینه‌های درمانی برای این دسته بیماران به شرح زیر است:

• استروئیدهای داخل وریدی: در برخی موارد لازم است بیمار برای مدت کوتاهی در بیمارستان بستری شود، استروئیدهای وریدی دریافت نماید. اکثر بیماران در عرض چند روز به این نوع درمان پاسخ مناسب نشان می‌دهند.
• سیکلوسپورین: این دارو به طور معمول برای جلوگیری از رد پیوند در بیمارانی که پیوند عضو انجام داده‌اند، مورد استفاده قرار می‌گیرد و اثربخشی بالائی در سرکوب کردن سیستم ایمنی بیماران دارد. مشاهدات حاکی از آن است که این دارو در القای Remission در بیماران مقاوم به درمان بسیار موثر عمل می‌کند. با توجه به پروفایل عوارض جانبی دارو، پتانسیل سمیت کلیوی و احتمال بالای بروز انواع عفونت‌ها در بیمار مصرف‌کننده، مصرف طولانی مدت دارو توصیه نمی‌شود. سیکلوسپورین در فضای بیمارستان و تحت نظارت کادر درمان استفاده شده و پس از کنترل علائم بیمار، به آرامی با داروهای دیگر جایگزین می‌شود.

جراحی جهت درمان کولیت اولسراتیو

بیمارانی که به درمان‌های فارماکولوژیک پاسخ مناسب نمی‌دهند یا دچار عوارض داروئی می‌شوند، ممکن است تحت عمل جراحی برداشتن کولون قرار بگیرند. انواع مختلفی از جراحی‌ها مطرح است که در برخی از آن‌ها بیمار دیگر توانائی کنترل اجابت مزاج خود را نداشته و باید از کیسه‌های کلستومی استفاده کند. در برخی دیگر از این جراحی‌ها، کولون به ناحیه انتهائی مقعد متصل شده و بیمار می‌تواند بر اجابت مزاج خود کنترل داشته باشد.

کولیت اولسراتیو و سرطان کولون

بیماران مبتلا به کولیت اولسراتیو ریسک بالاتری برای ابتلا سرطان کولون دارند. هر چه مدت زمانی که از تشخیص بیماری فرد گذشته، بیشتر باشد یا ناحیه سیع‌تری از کولون درگیر التهاب باشد، احتمال ابتلا به سرطان هم بیشتر می‌شود. از این‌رو، در بیماران مبتلا به کولیت اولسراتیو پیشنهاد می‌شود هشت سال بعد از بروز اولین علائم بیماری، فرد تحت کولونوسکوپی قرار بگیرد. در صورتی که نتایج کولونوسکوپی نرمال بود، پروسه باید هر 1 الی 3 سال یک بار تکرار شود.

منبع: Uptodate