اهدای خون

 

نقش خون در جابجائی اکسیژن، مواد مغذی و سایر مواد به بافت‌های مختلف بدن غیرقابل‌انکار است. اهدای خون برای بسیاری از بیماران که به دلایل و طرق مختلف خون از دست داده‌اند، بسیار نجات‌بخش می‎‌باشد. دریافت خون برای افرادی که در اثر جراحی یا حادثه خون زیادی از دست داده‌اند یا افرادی که آنمی‌های شدید و سطوح بسیار پایین پلاکت دارند، بسیار کمک‌کننده و حیات‌بخش است. رعایت اقدامات احتیاطی و پایش‌های منظم، ایمنی اهدای خون را هم برای اهداکننده و هم برای دریافت‌کننده خون تامین می‌کند.

اهدای خون در دوران پاندمی کرونا

در طول دوره پاندمی و به دنبال اعمال مقررات فاصله‌گذاری اجتماعی، نرخ اهدای خون بسیار پایین آمد. لازم به ذکر است که اهدای خون برای افرادی که واکسن کووید 19 دریافت کرده‌اند، بلامانع است. افرادی که به بیماری کووید19 مبتلا شده‌ باشند هم می‌توانند بعد از بهبودی کامل و 2 هفته بعد از برطرف شدن آخرین علامت‌ها، خون خود را اهدا کنند.

اقدامات ضروری برای حفظ ایمنی اهداکننده خون

• بررسی شرح‌حال بیمار: همه اهداکنندگان خون در خصوص بیماری‌های زمینه‌ای و وضعیت سلامتشان مورد سوال قرار می‌گیرند تا مطمئن شویم که اهدای خون روی سلامت ایشان اثر منفی ندارد.
  • بیماری‌های قلبی، ریوی و خونی: از همه افراد متقاضی اهدا خون در خصوص سابقه بیماری‌های قلبی و عروقی پرسیده می‌شود. افراد مبتلا به بیماری‌های دریچه‌های قلب، ضربان قلب نامنظم، اختلالات عروق مغزی، نارسایی قلبی و برخی بیماری‌های ریوی مجاز به اهدای خون نمی‌باشند. این افراد صرفا با اجازه کتبی پزشک و در صورتی که در 6 ماه گذشته هیچ علامت جدی تجربه نکرده باشند، می‌توانند خون اهدا کنند. برخی از بیماری‌های خونی از جمله آنمی فقر آهن و ابتلا به لوکمی مزمن نیز از دیگر موارد ممنوعیت اهدای خون می‌باشد.
  • اهداکنندگان باید در روز اهدای خون در سلامت کامل بوده و حال عمومی مساعدی داشته باشند.
  • تشنج: بیماران مبتلا به تشنج در صورتی که در 1 تا 6 ماه گذشته حمله‌ای را تجربه نکرده باشند، مجاز به اهدای خون می‌باشند.
  • جراحی اخیر: بیمارانی که به تازگی تحت عمل جراحی قرار گرفته‌اند، تنها در صورتی می‌توانند خون اهدا کنند که روند بهبودی به طور کامل انجام شده باشد و بیمار فعالیت‌های عادی روزمره خود را از سر گرفته باشد. اگر بیماری در جریان جراحی خون دریافت کرده باشد، تا یک سال مجاز به اهدای خون نیست.
  • بارداری: در طول دوره بارداری و تا 6 هفته پس از ختم بارداری، خانم‌ها مجاز به اهدای خون نیستند.
  • محدودیت سنی: حداقل سن مجاز برای اهدای خون به طور معمول 16 سالگی در نظر گرفته می‌شود. بیماران زیر 18 سال باید برای اهدای خون، رضایت‌نامه والدین خود را همراه داشته باشند. سقف سنی مشخصی برای اهدای خون در نظر گرفته نمی‌شود اما همه سالمندان صرفا با اجازه کتبی پزشک خود مجاز به اهدای خون هستند.
  • محدودیت وزنی: بیمارانی که وزن آن‌ها کمتر از 50 کیلوگرم باشد، اجازه اهدای خون ندارند. هر چه وزن بدن اهداکننده کمتر باشد، احتمال بروز عوارضی از جمله سرگیجه و غش بیشتر می‌شود. بروز چنین عوارضی نادر است و بیشتر در دسته افراد بین 50 تا 54 کیلوگرم رخ می‌دهد.

- ارزیابی بالینی: پیش از اهدای خون، اهداکنندگان باید معاینه شده و از نظر علائم و نشانه‌های هشدار بررسی بشوند.

• علائم حیاتی: ضربان قلب، فشار خون و دمای بدن قبل از اهدای خون باید اندازه‌گیری شود. بیماران تب‌دار، بیماران مبتلا به پرفشاری خون (فشار بالای 180/100 میلی‌لیتر جیوه)، افرادی که ضربان قلب نامنظم، ضربان قلب بالا یا خیلی پایین دارند (به استثنای ورزشکاران حرفه‌ای و افرادی که بتابلاکر مصرف می‌کنند.) مجاز به اهدای خون نیستند.
• آزمایش خون: برای بررسی میزان هموگلوبین خون افراد، از نوک انگشت، مقدار کمی خون گرفته می‌شود. این اقدام به این دلیل انجام می‌شود که مطمئن شویم بیمار آنمیک نیست یا به دنبال اهدای خون آنمیک نمی‌شود.

روند اهدای خون: در طی روند اهدای خون، اهداکننده باید روی یک صندلی راحت بنشیند. در ادامه، سوزن باید به آهستگی وارد یکی از عروق دست او بشود. در این صورت احتمال بروز عوارضی چون سبکی سر به حداقل می‌رسد. در هر بار اهدا، یک واحد خون (به طور تقریبی 500 سی‌سی) خون از بیمار گرفته می‌شود. بعد از اتمام پروسه، بیمار باید مایعات شیرین بنوشد.

بازه زمانی تا اهدای بعدی: بر اساس توصیه سازمان غذا و دارو آمریکا (CDC)، بیماران تا حداقل 8 هفته بعد از اهدای خون مجاز به اهدای مجدد نیستند. همه بیماران بعد از گذشت 8 هفته آماده اهدا مجدد نمی‌باشند. چون بدن افراد با سرعت‌های مختلفی به ترمیم و جایگزینی خون از دست رفته می‌پردازد. به طور مثال، خانم‌های قاعدگی‌های سنگین دارند، بعد از گذشت 56 روز ذخایر کافی از گلبول‌های قرمز ندارند و نمی‌توانند خون اهدا کنند.

فقر آهن: اهدا خون سبب از دست رفتن منابع آهن شده و در صورتی که بیمار از قبل از اهدا، ذخایر محدودی داشته باشد، در معرض کم‌خونی فقر آهن قرار می‌گیرد. ریسک این عارضه در نوجوانان، خانم‌هایی که در سنین باروری قرار دارند و افرادی که مکررا اهدای خون دارند (بیشتر از 3 بار در سال)، بیشتر است. مصرف غذاهای سرشار از آهن به تنهایی برای جبران آهن از دست رفته اهداکنندگان کافی نمی‌باشد. بنابراین، اکثر موسسات انتقال خون توصیه می‌کنند اهداکنندگان تا 60 روز بعد از اهدا از یک مولتی‌ویتامین حاوی آهن یا یک فرآورده مکمل آهن استفاده نمایند.

پایش خون برای ایمنی دریافت‌کننده

پیش از اهدای خون، هر یک از افراد متقاضی بایستی پرسشنامه‌ای را پر ‌کند و در آن مواجهات پرخطر احتمالی و ابتلا به انواع عفونت‌ها را گزارش دهد. سابقه مسافرت‌های اخیر، سوءمصرف مواد و رفتارهای پرخطر جنسی از جمله مواردیست که از اهداکنندگان پرسیده می‌شود. برخی از پاسخ‌ها ممکن است متقاضی را به طور موقتی یا دائمی از اهدای خون منع نماید. خون اهدا شده از نظر وجود برخی ویروس‌ها و باکتری‌ها مورد آزمایش قرار می‌گیرد. البته ویروس SARS-Cov2 و برخی دیگر از ویروس‌های تنفسی که معمولا از طریق خون منتقل نمی‌شوند، مورد بررسی قرار نمی‌گیرند. با این وجود، افراد تب‌دار یا افرادی که دچار علائم تنفسی از جمله سرفه هستند، نباید برای اهدای خون اقدام کنند.

ویروس HIV: راهکارهای متعددی برای کاهش ریسک انتقال ویروس HIV از طریق خون اهدائی انجام می‌شود. از جمله پرسیدن از بیماران در خصوص علائم و نشانه‌های ابتلا به HIV و رفتارهای پرخطری که امکان انتقال این ویروس را بالا می‌برند. این رفتارهای پرخطر عبارتند از استفاده غیرمجاز از داروهای وریدی، رفتارهای جنسی متعدد، پرخطر و با چندین شریک جنسی، تتو کردن در محیط‌های نامناسبی که اقدام به تعویض سوزن برای هر متقاضی نمی‌کنند. در صورتی که پاسخ متقاضی به هر یک از این سوالات مثبت باشد، اهدای خون او برای 3 تا 6 ماه به تعویق میفتد.

خون اهداشده از نظر وجود ویروس HIV پایش می‌شود. هر چند بیماران نباید برای غربالگری خون خود از نظر وجود این ویروس، اقدام به اهدای خون نمایند.

پایش عوامل عفونی در خون اهدا شده

هپاتیت: خون های اهدائی از نظر وجود ویروس هپاتیت B و هپاتیت C بررسی می‌گردند. افرادی که با مبتلایان به هپاتیت B یا هپاتیت C در یک محل زندگی کرده‌اند یا با این افراد رابطه جنسی برقرار کرده‌اند تا 12 ماه بعد از آخرین تماس با این افراد مجاز به اهدای خون نمی‌باشند.

افرادی که یک بار تست آنتی‌ژن سطحی هپاتیت B برای آن‌ها مثبت شده‌است، به طور مدام‌العمر مجاز به اهدای خون نیستند. تزریق واکسن هپاتیت B به طور موقت سبب مثبت شدن این تست می‌شود. افرادی که این واکسن را دریافت کرده‌باشند تا 21 روز مجاز به اهدای خون نیستند. در این زمان، تست آنتی‌ژن سطحی بایستی منفی باشد.

افرادی که به هر دلیلی خون دریافت کرده باشند تا 2 ماه از دریافت، قادر به اهدای خون نمی‌باشند.

برخی از موسسات انتقال خون، تا 12 ماه بعد از انجام تتو از متقاضیان خون نمی‌گیرند اما بعضی موسسات دیگر در زمینه تتو یا استفاده از پیرسینگ مقررات ویژه‌ای ندارند.

مالاریا: انتقال مالاریا از طریق خون‌های اهدائی در برخی نقاط دنیا شیوع دارد. افرادی که به این بیماری مبتلا می‌شوند تا 3 سال بعد از بهبودی اجازه اهدای خون ندارند. افرادی که برای حداقل 5 سال در کشورهای مالاریاخیز زندگی کردها‌ند، تا سه سال پس از ترک این کشورها مجاز نیستند که خون بدهند. افرادی که به این مناطق سفر می‌کنند، در صورتی که هیچ علامتی نداشته باشند، تا 3 ماه بعد از سفر اجازه ندارند خون اهدا کنند.

بیماری‌های باکتریایی: اهداکنندگانی که تب دارند، حال عمومی مناسبی ندارند یا آنتی‌بیوتیک‌های خوراکی مصرفمی‌کنند (به جز برای آکنه) مجاز به اهدای خون نیستند. این محدودیت‌ها برای افرادی که برای استفاده آتی خودشان خون ذخیر می‌کنند، هم لازم الاجراست.

سایر بیماری‌ها

سرطان: تا به‌حال موردی از انتقال سرطان به دنبال اهدای خون گزارش نشده اما چون از نظر تئوری احتمال انتقال سرطان از طریق خون وجود دارد، تمام اهداکنندگان از نظر سابقه سرطان بررسی می‌شوند. افرادی که به تومورهای توپر (سرطان پستان، ریه یا کبد) مبتلا بودند، تا حداقل یک سال بعد از خاموش شدن بیماری، مجاز به اهدای خون نمی‌باشند. بیمارانی که به سرطان خون مبتلا باشند به طور مادام‌العمر اجازه اهدای خون ندارند. افرادی که سرطان بافت‌های سطحی آن‌ها را درگیر کرده باشد (مراحل ابتدائی سرطان گردن رحم یا سرطان پوست) می‌توانند بدون هیچ وقفه زمانی خون اهدا کنند.

هموکروماتوزیس: درمان اصلی بیماران مبتلا به هموکروماتوزیس، خارج کردن خون از بدن است. در صورتی که ممنوعیت دیگری مطرح نباشد، این بیماران می‌توانند خون خود را اهدا کنند. این بیماری از طریق اهدای خون به هیچ وجه انتقال داده نمی‌شود.

واکسیناسیون اخیر: پس از دریافت واکسن‌های زنده یا دستکاری شده ویروسی یا باکتریایی (سرخک، اوریون، فلج اطفال خوراکی، حصبه خوراکی و تب زرد)، متقاضیان باید تا حداقل 2 هفته اهدای خون خود را به تعویق بیندازند. برای واکسن آبله مرغان و واکسن سرخجه، اهدا باید به مدت 4 هفته عقب بیفتد. 

مصرف داروها: مصرف اکثر داروها توسط اهداکننده خون، خطری برای دریافت‌کنندگان ایجاد نمی‌کند. برخی داروها که ممکن است روی نقایص جنینی تاثیرگذار باشد، از این قاعده مستثنا هستند. افرادی که از چنین داروهایی استفاده کرده باشند، باید تا مدت زمان مشخصی بعد از مصرف آخرین دوز دارو، اهدای خون را به تعویق بیندازند. این زمان برای برخی از داروهای مهم در جدول زیر خلاصه شده است.

لازم به ذکر است که به دنبال مصرف داروی Etretinate که برای درمان پسوریازیس استفاده می‌شود، بیمار هرگز نباید اهدای خون داشته باشد.

بیمارانی که در 48 ساعت گذشته از آسپیرین یا فرآورده‌های حاوی آسپیرین استفاده کرده باشند، مجاز به اهدای خون هستند اما نمی‌توانند پلاکت‌های خود را به روش آفرزیس اهدا نمایند.

بیمارانی که از داروهای آنتی‌پلاکت مثل کلوپیدوگرل یا تیکاگلر استفاده می‌کنند، باید برای اهدای پلاکت به روش آفرزیس، 2 تا 14 روز داروی خود را قطع کنند.

بیمارانی که از داروهای ضدانعقاد استفاده می‌کنند، به طور معمول تا دو روز بعد از آخرین دوز دارو، مجاز به اهدای خون نیستند. برای دارو وارفارین، این بازه به 7 روز افزایش می‌یابد.

پس از اهدای خون، هر  واحد خون باید از نظر بیماری‌های عفونی قابل‌انتقال از طریق خون مورد آزمایش قرار بگیرد. این بیماری‌ها عبارتند از HIV، ویروس هپاتیت B، ویروس هپاتیت C، ویروسT-لنفوتروپیک انسانی (HTLV)، ویروس نیل غربی وسیفلیس.

در صورت رعایت دستورالعمل‌ها و مقررات مربوطه، ریسک انتقال عفونت از طریق انتقال خون بسیار جزئی و کمتر از ریسک کشته شدن در یک تصادف رانندگی می‌باشد. احتمال انتقال هر یک از عفونت‌های مهم در زیر گردآوری شده است:

1 در 1 میلیون تا 1 در 1.5 میلیون برای ویروس هپاتیت B

1 در 2 میلیون تا 1 در 2.6 میلیون برای ویروس هپاتیت C

1 در 1.6 میلیون تا 1 در 2.3 میلیون برای ویروسHIV

سایر عوارض و ریسک‌های ناشی از انتقال خون

• حساسیت به پروتئین‌ها یا سلول‌های موجود در خون اهدائی
• تب به دلیل وجود پروتئین‌های تب‌زا یا سایتوکاین‌ها در خون اهدائی. به این پدیده واکنش تب‌زای غیرهمولیتیک ناشی از انتقال خون (FNHTR[1]) گفته می‌شود. عوارض دیگری هم مطرح هستند که به شدت نگران‌کننده و تهدیدکننده‌ی حیات می‌باشند اما احتمال رخداد آن‌ها بسیار پایین است. این عوارض به صورت تیتروار در ادامه آورده شده‌اند:
• تنگی نفس به دنبال واکنش‌های ایمنی- التهابی (TRALI[2])
• تنگی نفس به دنبال افزایش حجم مایعات بدن (TACO[3])
• حمله به بدن دریافت‌کننده خون توسط سلول‌های فرد اهداکننده (ta-GVHD[4])
• ناسازگاری خونی که سبب تخریب سلول‌های خونی اهداکننده در بدن دریافت‌کننده می‌شود.

عواقب ناشی از اهدای خون

اکثرافرادی که خون اهدا می‌کنند، هیچگونه عارضه‌ای که نیاز به مراقبت‌های جدی پزشکی داشته باشد، ندارند. شایع‌ترین عوارض محتمل شامل کبودی یا درد در محل تزریق سوزن و خستگی است. 2 تا 5 درصد از اهداکنندگان قبل از اهدا، در حین اهدا یا بعد از آن دچار حالت ضعف و غش می‌شوند. بروز این عوارض، در افراد جوان و در اولین مرتبه اهدای خون، رایج‌تر است. استفاده از میان‌وعده‌های نمکی می‌تواند به کاهش این اختلال کمک می‌کند.