داروهایی که بیمار را در معرض ابتلا به پوکی استخوان قرار می‌دهند
با افزایش امید به زندگی، بیماری پوکی استخوان نقش پررنگ‌تری در مرگ‌ومیر و ناتوانی سالمندان پیدا کرده و بار سنگینی به نظام درمان وارد می‌کند.
از جمله ریسک‌های ابتلا به بیماری پوکی استخوان سن بالا، یائسگی، سابقه ابتلا مادر به بیماری پوکی استخوان، مصرف سیگار، مصرف ناکافی کلسیم، مصرف بیش از حد الکل، فعالیت بدنی ناکافی و مصرف بیش از اندازه گلوکوکورتیکوئید. شکستگی‌های ناشی از پوکی استخوان سبب دردهای مزمن و دفورمیتی اندام‌ها و کیفیت زندگی بیماران را به شدت کاهش می‌دهد. ناکارآمدی و ضعف ناشی از پوکی استخوان ممکن است منجر به ناتوانی‌های شدید و حتی تهدیدکننده حیات شود. با افزایش امید به زندگی، بیماری پوکی استخوان نقش پررنگ‌تری در مرگ‌ومیر و ناتوانی سالمندان پیدا کرده و بار سنگینی به نظام درمان وارد می‌کند.
به پوکی استخوانی که در خانم‌های یائسه ایجاد می‌شود و همچنین بیمارانی که بدون هیچ دلیلی به این بیماری مبتلا شده‌اند، پوکی استخوان اولیه یا Primary گفته شد. در صورتی که پوکی استخوان ناشی از مصرف داروی خاصی باشد، به آن پوکی استخوان ثانویه گفته می‌شود. در ادامه به معرفی داروهایی که ریسک ابتلا به پوکی استخوان را بالا می‌برند، خواهیم پرداخت.
- مهارکننده‌های پمپ پروتون (PPI)
مصرف طولانی مدت این دسته دارویی به ویژه مصرف طولانی‌تر از 7 سال بیمار را در ریسک ابتلا به پوکی استخوان و شکستگی‌های استخوانی قرار می‌دهد. مکانیسم دقیق ایجاد پوکی استخوان توسط این داروها به روشنی تعیین نشده است اما به نظر می‌رسد این داروها از طریق کاهش ترشح اسید معده و افزایش pH، جذب کلسیم را کاهش دهند. بدین ترتیب، روند ساخت و استحکام استخوان‌ها اختلال ایجاد می‌شود.
- مهارکننده‌های بازجذب سروتونین (SSRI)
مطالعات اپیدمیولوژیک متعددی شامل چندین متاآنالیز نشان می‌دهد که مصرف داروهای ضدافسردگی SSRI با کاهش تراکم استخوان و افزایش ریسک شکستگی استخوان‌ها در ارتباط است. هر چند برخی مطالعات به نقش سروتونین در متابولیسم استخوان‌ها پی برده‌اند اما مکانیسم دقیق این عارضه داروهای SSRI هنوز مشخص نیست. لازم به ذکر است که هیچ احتیاط مصرف یا محدودیتی برای تجویز این داروها درگروه‌های حساس و دارای ریسک فاکتور در نظر گرفته نشده است.
- مدروکسی‌پروژسترون استات
خانم‌های جوانی که از فرم طولانی اثر داروی مدروکسی پروژسترون[1] (DMPA) استفاده می‌کنند، در معرض ابتلا به پوکی استخوان قرار می‌گیرند. مصرف این دارو در عرض یک الی 2 سال، تراکم استخوان را کاهش می‌دهد. تا حدود 30 ماه بعد از قطع دارو، این اثرات در خانم‌های مصرف‌کننده همچنان قابل مشاهده هست. این دارو از طریق مقابله با اثرات استروژن و تحریک استئوکلاست‌ها زمینه کاهش تراکم استخوان را فراهم می‌آورد. بنابراین، همه خانم‌هایی که از این دارو استفاده می‌کنند، باید در حین درمان کلسیم کافی دریافت نمایند.
- داروهای ضدتشنج
داروهای ضدتشنج روی جذب روده‌ای کلسیم اثر گذاشته و آن را کاهش می‌دهند. از طرف دیگر، این داروها روند تکثیر سلول‌های استئوکلاست را تسریع کرده و منجر به کاهش تراکم استخوان می‌شوند. برخی از این داروها روی روند متابولیسم ویتامین د تاثیر می‌گذارند و از طریق کاهش سطح ویتامین د فعال باعث ایجاد پوکی استخوان می‌شوند. از جمله داروهای ضدتشنجی که با بروز پوکی استخوان در ارتباط بوده‌اند، می‌توان به کاربامازپین، فنی‌توئین، والپروات، فنوباربیتال و پریمیدون اشاره کرد. البته لازم به ذکر است که مصرف این داروها در طولانی مدت ریسک ابتلا به پوکی استخوان را افزایش می‌دهد.
- داروهای مهارکننده آروماتاز
مصرف مهارکننده‌های آروماتاز ریسک پوکی استخوان را دو برابر افزایش می‌دهد. این داروها از طریق کاهش تولید استروژن درون‌زاد، شرایطی شبیه به یائسگی را در بدن خانم‌ها تقلید می‌کنند. به دنبال مصرف این داروها، تکثیر و تمایز سلول‌های استئوکلاست (سلول‌هایی که در روند تجزیه استخوان نقش دارند) افزایش پیدا کرده و در مقابل تکثیر و تمایز سلول‌های استخوان‌ساز یا استئوبلاست‌ها کاهش می‌یابد. به همین دلیل، بیماران تحت درمان با این دارو، بایستی مصرف مکمل ویتامین د و کلسیم داشته باشند و حتما فعالیت بدنی را در برنامه روزانه خود قرار دهند. در بسیاری از موارد، پزشک معالج ممکن است برای بیمارانی که ریسک بالائی برای ابتلا به پوکی استخوان و شکستگی‌های ناشی از آن دارند، از بیس‌فسفونات‌ها تجویز می‌کنند.
- آگونیست‌های هورمون آزادکننده گنادوتروپین [2] (GnRH)
این داروها به ویژه در مصرف طولانی‌تر از 2 سال بیماران را در معرض ابتلا به پوکی استخوان قرار می‌دهند. به دنبال مصرف این داروها سطح بعضی بیومارکرهای مرتبط با تجزیه استخوان از جمله ICTP[3] می‌یابد. این داروها از طریق افزایش تکثیر و تمایز استئوکلاست‌ها سبب کاهش تراکم استخوان و بالا رفتن ریسک شکستگی‌های استخوانی می‌شوند.
- داروهای شیمی‌درمانی
پوکی استخوان ناشی از شیمی‌درمانی در خانم‌ها به دنبال آسیب به بافت‌های تخمدان ایجاد می‌شود. به دنبال این آسیب، جذب روده‌ای کلسیم کاهش پیدا کرده، دفع کلسیم در ادرار بیشتر می‌شود و با افزایش سطح هورمون PTH روند تجزیه استخوانی تسریع می‌شود. تعدادی از داروهای مورد استفاده در شیمی‌درمانی به خصوص داروهای آلکیله‌کننده ریسک ابتلا به پوکی استخوان را بیشتر می‌کنند. علاوه‌بر این داروها، گزارشاتی مبنی بر کاهش تراکم استخوان در مدل‌های حیوانی تحت درمان با متوتروکسایت و دوکسوروبیسین هم دیده شد. کمبود کلسیم و ویتامین د از جمله ریسک‌فاکتورهای بروز چنین عوارضی است. تجویز مکمل‌های استروژن، بیس فسفونات‌ها، کلسیم و ویتامین د در پیشگیری از پوکی استخوان مرتبط با شیمی درمانی موثر است.
- مدولاتورهای انتخابی گیرنده استروژن [4] (SERM)
در بدن دو نوع گیرنده برای استروژن وجود دارد: گیرنده آلفا و گیرنده بتا. نسبت تعداد این دو نوع گیرنده در بافت‌های مختلف بدن متفاوت است. بدین ترتیب، پاسخ بافت‌های مختلف نسبت به استروژن متفاوت است. این موضوع باعث می‌شود داروهایی که Partial Agonist گیرنده استروژن هستند، در بافت‌های مختلف اثرات بسیار متفاوتی ایجاد کنند. به عنوان مثال، داروی تاموکسیفن در سطح هیپوتالاموس به عنوان آنتاگونیست عمل می‌کند و باعث افزایش ترشح FSH می‌شود اما در بافت اندومتر به عنوان آگونیست عمل می‌کند. داروی تاموکسیفن در سطح استخوان اثرات آگونیستی ایجاد کرده، تجزیه بافت استخوانی را کم کرده و سبب افزایش تراکم استخوان می‌شود.
از طرف دیگر، داروی بازودوکسیفن سبب Down Regulation گیرنده‌های استروژن شده و تراکم استخوان را کاهش می‌دهد مگر اینکه در کنار مشتقات استروژنی تجویز شود.
مارچ 2023
منبع: مقاله Hormone-Related and Drug-Induced Osteoporosis
نظر دهید