توصیه‌های داروساز در رابطه با
سنگ صفرا
منظور از سنگ صفرا توده‌های سنگریزه‌مانندی است که در داخل کیسه صفرا تشکیل میشود. کیسه صفرا در قسمت فوقانی راست شکم، زیر کبد و پشت قفسه سینه قرار گرفته‌است. با وجود اینکه شیوع سنگ صفرا بالاست اما اکثر بیماران علامتی بروز نمی‌دهند و اغلب نیاز به راهکارهای درمانی ندارند.
کیسه صفرا اندامی کیسه‌ای گلابی شکل با دیواره‌ای عضلانی به طول حدود 7.5 تا 15 سانتی‌متر است که در سمت راست بالای شکم، زیر کبد قرار دارد. کیسه صفرا از طریق لوله‌های کوچکی به نام مجاری صفراوی به کبد و روده متصل میشود. هدف اصلی کیسه صفرا ذخیره و تغلیظ صفرا است. منظور از صفرا مایعی به رنگ قهوه‌ای مایل به سبز که توسط کبد تولید میشود. صفرا مواد زائد را از کبد خارج می‌کند. این مواد زائد برای هضم و جذب غذاهای چرب و جذب ویتامین‌های مهم محلول در چربی نیز لازم است. بین وعده‌های غذایی، کیسه صفرا شل میشود و به صفرا اجازه می‌دهد تا در آن جریان یابد و ذخیره شود. پس از مصرف وعده‌های غذایی، چربی موجود در غذاها توسط روده کوچک احساس میشود و باعث انقباض (فشرده شدن) کیسه صفرا و تخلیه جزئی آن به روده می‌گردد. چند ساعت بعد، کیسه صفرا مجددا شل میشود تا دوباره شروع به ذخیره صفرا کند.
سنگ صفرا چیست؟
سنگ صفرا به توده‌های جامدی گفته میشود که در داخل کیسه صفرا تشکیل میشود. این سنگ‌ها ممکن است به کوچکی یک دانه شن یا به بزرگی خود کیسه صفرا باشد. در اغلب موارد، اندازه این سنگ‌ها از 2.5 سانتی‌متر بالاتر نمی‌رود. جنس این سنگ‌ها ممکن است از کلسترول یا پیگمنت (ماده رنگی) باشد. به طور معمول، سنگ‌های کلسترولی به درمان‌های غیرتهاجمی بهتر جواب می‌دهند. لازم به ذکر است که حدود 80 درصد سنگ‌های صفرا، از جنس سنگ‌های کلسترولی هستند.
ریسک‌فاکتورهای ابتلا به سنگ کلیه
مکانیسم دقیق تشکیل سنگ‌های صفراوی به طور دقیق مشخص نشده اما به نظر می‌رسد موارد زیر در افزایش ریسک تشکیل این سنگ‌ها تاثیر داشته باشند:
- جنسیت: سنگ صفرا در خانم‌ها شایع‌تر است.
- سن: ریسک بروز این عارضه با افزایش سن بیشتر میشود. سنگ صفرا در کودکان بسیار نادر است و در افرادی بالای 40 سال بیشتر بروز پیدا می‌کند.
- سابقه ژنتیکی و خانوادگی: سابقه خانوادگی مثبت ریسک ابتلا به این عارضه را بیشتر می‌کند.
علاوه‌براین، بارداری، استفاده از داروهای حاوی استروژن، چاقی، روزه‌‌داری مکرر، کاهش وزن سریع (حتی مواردی گه بیمار به کمک جراحی وزن کم می‌کند.)، عدم فعالیت بدنی کافی، دیابت ملیتوس، بیماری آنمی داسی شکل (و سایر بیماری‌هایی که سرعت تخریب گلبول قرمز را بالا می‌برد.) و سیروز یا اسکار کبدی.
علائم سنگ صفراوی
سنگ صفرا خاموش: عمده افرادی که به این بیماری مبتلا می‌شوند، هیچ علامتی ندارند. سنگ صفرا این بیماران معمولا به دنبال انجام سونوگرافی یا سی‌تی‌اسکن مشخص میشود. سنگ صفرا خاموش معمولا نیاز به درمان ندارد. این بیماران باید در صرت بروز علائم، برای دریافت درمان اقدام نمایند.
کولیک صفراوی: کولیک صفراوی، درد صفراوی یا درد سنگ صفرا شاخص‌ترین علامت اولیه این بیماری است. این علامت به صورت حملات درد شکمی به ویژه در ناحیه راست بالا، درست زیر دنده‌ها احساس میشود. بیمار ممکن است تهوع، استفراغ و درد در ناحیه شانه راست را تجربه کند.
کولیک صفراوی زمانی ایجاد میشود که یک کیسه صفرای حاوی سنگ به دنبال مصرف غذای چرب منقبض میشود. به این ترتیب، سنگ به دیواره‌ی کیسه فشرده شده و راه خروجی را مسدود می‌کند. چندین ساعت بعد از مصرف غذا، زمانی که کیسه صفرا به حالت ریلکس برمی‌گردد، درد کاهش پیدا می‌کند. در بعضی بیماران این درد بدون مصرف وعده غذایی و کاها در نیمه‌های شب رخ می‌دهد. اولین اپیزود بروز درد صفراوی، معمولا با بروز علائم بعدی همراه خواهد بود و بیماران باید با مشاهده اولین اپیزود درد به پزشک مراجعه کنند.
بیماری‌های ثانویه به دنبال سنگ صفراوی
کوله‌سیستیت حاد: که به معنی التهاب کیسه صفراست. زمانی این التهاب ایجاد میشود که مسیر خروجی کیسه صفرا به علت وجود سنگ به طور کامل بسته شده باشد. درد ناشی از این مشکل مداوم است و ممکن است با تب همراه باشد.
کوله‌سیستیت حاد یک اورژانس پزشکی است و نیاز به اقدام درمانی فوری دارد. درمان این عارضه شامل مایع درمانی وریدی، مدیریت درد و استفاده از آنتی‌بیوتیک‌هاست. در این موارد انجام جراحی و خارج کردن کیسه صفرا به همراه سنگ‌های داخل آن بسیار ضروریست و باید در طول مدت بستری بیمار در بیمارستان یا فاصله‌ی کوتاه بعد از آن انجام شود. در غیر این صورت، کیسه صفرا ممکن است دچار پارگی بشود.
سنگ مجاری صفراوی (Choledocholithiasis): در صورتی که یک یا چند سنگ از کیسه صفرا خارج شوند و در مجاری اصلی صفراوی که به روده منتج میشود، گیر بیفتند، این حالت ایجاد میشود. این پدیده ممکن است به موارد زیر ختم شود:
- زردی پوست یا چشم
- کلنژیتیس حاد که به معنی عفونت مجاری صفراوی است. این پدیده یا درد، تب و لرز همراه است، تهدیدکننده حیات محسوب میشود و نیاز به اقدام درمانی فوری دارد. درمان این عارضه معمولا شامل خارج کردن کیسه صفرا می‌باشد.
- پانکراتیت حاد که به معنی التهاب پانکراس و در شدید شکمی است.
تشخیص سنگ صفراوی
تشخیص سنگ صفرا دو مرحله دارد: مرحله اول تشخیص وجود سنگ است و مرحله دوم این است که مشخص شود آیا علائم به دلیل وجود سنگ اتفاق افتاده یا دلیل دیگری دارد. چرا که بسیاری از موارد سنگ صفرا بدون علامت است.
سنگ‌های صفراوی معمولاً با استفاده از تصویربرداری اولتراسوند که یک روش بدون درد است، تشخیص داده می‌شوند. سونوگرافی حساس‌ترین آزمایش برای یافتن سنگ کیسه صفرا است اما سنگ کیسه صفرا را می‌توان در سایر آزمایشات تصویربرداری نیز تشخیص داد. داشتن سنگ کیسه صفرا به این معنی نیست که سنگ کیسه صفرا علت علائم است. بنابراین، اگر در مورد ارتباط سنگ کیسه صفرا با علائم تردید وجود دارد، ممکن است آزمایش‌های دیگری توصیه شود.
درمان سنگ صفراوی
برای درمان این اختلال سه گزینه درمانی وجود دارد که انتخاب بین آن‌ها بر اساس شرایط بیمار انجام میشود:
- انتظار: درمانی برای بیمار در نظر گرفته نمی‌شود. علائم وضعیت بیمار پایش میشود.
- جراحی: کیسه صفرا و سنگ‌های داخل آن از بدن خارج میشود.
- درمان‌های غیرتهاجمی: حذف سنگ‌ها از داخل کیسه صفرا ضمن حفظ کردن خود کیسه
درمان جراحی
کوله‌سیستکتومی: به معنی برداشتن کیسه صفرا به طور کامل می‌باشد. این عمل با بیهوشی کامل انجام میشود. برداشتن کیسه صفرا ممکن است باعث ایجاد نفخ، گاز در شکم و مدفوع چرب و بدون قوام بشود. در اکثر بیماران این علائم خفیف است و نیازی به درمان ندارد. با گذشت زمان، شدت علائم کمتر میشود. این عمل ممکن است با جراحی باز (باز کردن شکم) انجام شود یا به صورت لاپاراسکوپی (ایجاد دو یا چند سوراخ کوچک روی شکم جهت وارد کردن ابزار و دوربین به داخل شکم)
درمان‌های غیرجراحی: این روش‌ها برای برخی از افراد مبتلا به سنگ کیسه صفرا، عمدتاً کسانی که نمی‌توانند تحت کوله سیستکتومی قرار گیرند، مناسب است. این درمان‌ها با حفظ کیسه صفرا از شر سنگ های صفراوی خلاص می‌شوند. عیب اصلی این درمان‌ها این است که سنگ‌ها ممکن است به مرور زمان برگردند.
دارودرمانی: داروی اورسودئوکسی کولیک اسید دارویی است که می‌تواند سنگ‌های صفراوی از جنس کلسترول را حل کند. در حدود دو سوم افرادی که آن را مصرف می‌کنند، علائم بیماری در عرض دو تا سه ماه پس از شروع درمان از بین می‌رود. با این حال، ممکن است چندین سال طول بکشد تا سنگ‌ها به طور کامل ناپدید شوند. این روش درمانی بی‌خطر است و معمولا به خوبی قابل تحمل است. در برخی افراد می‌تواند باعث اسهال موقت خفیف شود. این روش بسیار کند اثر می‌کند بنابراین برای افرادی که مکررا دچار سنگ صفرا می‌شوند، درمان مناسبی نیست. این روش برای افرادی که سنگ‌های کوچک کلسترولی دارند و علامت شدیدی احساس نمی‌کنند، مدنظر قرار می‌گیرد.
سنگ شکنی با شوک برون بدنی[1] (ESWL): این روش به طور گسترده برای درمان سنگ کلیه استفاده میشود، اما برای درمان سنگ کیسه صفرا تقریبا منسوخ شده است. در این روش از امواج ضربه‌ای برای شکستن سنگ‌های صفراوی به قطعات کوچک‌تر استفاده میشود. این قطعات کوچک، با دارودرمانی، به راحتی حل و دفع می‌شوند. این روش درمانی بیشتر برای بیمارانی مناسب است که وزن طبیعی دارند، عملکرد کیسه صفرا آن‌ها طبیعی است و بیشتر از 3 سنگ کیسه صفرا ندارند.
تخلیه سنگ از مسیر پوست[2]: در بیمارن مبتلا به کوله‌سیستیت حاد که ریسک انجام اعمال جراحی زیاد است، می‌توان سنگ را از طریق کاتترگذاری در کیسه صفرا تخلیه نمود. تخلیه سنگ با این روش ممکن است چند هفته طول بکشد. فلذا این راهکار صرفا مخصوص افرادی‌است که اصلا امکان جراحی ندارند.
پیشگیری از سنگ کیسه صفرا
ایراد اصلی درمان‌های غیرجراحی امکان عود مجدد سنگ کیسه صفراست زیرا کیسه صفرا هنوز در جای خود قرار دارد. در 50 درصد بیمارانی که تحت دارودرمانی قرار گرفته‌اند، سنگ کیسه صفرا در 5 سال اول بعد از درمان مجدد عود می‌کند در حالیکه پس از کوله‌سیستکتومی، در درصد کمی از بیماران مجددا دچار سنگ می‌شوند. البته لازم به ذکر است که در همه موارد عود، بیمار علامت‌دار نخواهد شد و در نتیجه نیازی به درمان ندارد.
اصلی‌ترین راهکار برای پیشگیری از عود مجدد سنگ کیسه صفرا، حفظ وزن در محدوده استاندارد از طریق اصلاح سبک زندگی (کاهش کالری مصرفی و 30 دقیقه فعالیت بدنی در روز برای 5 روز در هفته) می‌باشد. بیمارانی که در معرض کاهش وزن ناگهانی هستند (مثلا بیمارانی که جراحی‌های لاغری انجام می‌دهند)، باید به دقت از نظر سنگ صفرا پایش شوند. در برخی موارد، ممکن است در این بیماران داروی اورسودئوکسی کولیک اسید تجویز شود.
