به داخلی‌ترین لایه رحم اندومتریوم گفته می‌شود. در بیماری اندومتریوز، سلول‌هایی که در حالت عادی صرفا در بافت اندومتر قابل مشاهده هستند، شروع به رشدکردن در خارج از رحم می‌کنند. با رشد این سلول‌ها، ناحیه دچار التهاب می‌شود. همین التهاب باعث ایجاد درد می‌شود. شایع‌ترین قسمت‌هایی که اندومتریوز در آن‌ها اتفاق میفتد، تخمدان‌ها، لوله‌های فالوپ، شکم (روده بزرگ) و اطراف دیواره‌های خارجی رحم هستند.

علت‌ اندومتریوز

دلیل اصلی ابتلا به اندومتریوز نامشخص است. یکی از تئوری‌های مطرح این است که در هنگام سیکل قاعدگی، بخشی از جریان خون و بافت اندومتریوم از طریق لوله‌های فالوپ به داخل حفره شکم و لگن برمی‌گردد. به این پدیده "جریان برگشتی" گفته می‌شود. البته این فرضیه هنوز تایید نشده است و تحقیقات در خصوص علت زمینه‌ای این بیماری همچنان ادامه دارد.

علائم اندومتریوز

بعضی از بیماران مبتلا به اندومتریوز ممکن است هیچ علامتی نداشته باشند. شایع‌ترین علامت این بیماری درد ناحیه لگن است که در دوره قاعدگی تشدید می‌شود. معمولا علائم بیماران با شروع دوره قاعدگی برطرف می‌شود.

درد: درد ناحیه لگن ممکن است در زمان‌های مختلفی اتفاق بیفتد:

• بلافاصله قبل از شروع قاعدگی یا در طول دوره قاعدگی
•  بین سیکل‌های قاعدگی (با شروع قاعدگی شدیدتر می‌شود.)
• در حین نزدیکی جنسی یا بعد از آن.
• هنگام اجابت مزاج یا دفع ادرار 

البته دردهای ناحیه لگن دلایل مختلفی دارد و لزوما به علت ابتلا به اندومتریوز اتفاق نمیفتد. از جمله دلایل بروز درد لگن می‌توان به اسپاسم عضلات کف لگن، عفونت لگن و سندرم روده تحریک‌پذیر اشاره کرد.

مشکلات باروری: اندومتریوز روند باردار شدن را به شدت سخت می‌کند. احتمال باردار شدن در خانم‌های مبتلا به اندومتریوز پایین است. علت این مشکل ممکن است مربوط به تشکیل بافت‌های غیرطبیعی در فضای تخمدان و لوله فالوپ باشد. در صورتی که خانم مبتلا به اندومتریوز باردار شود، آسیبی متوجه جنین او نخواهد بود و انتظار می‌رود روند بارداری نرمالی را طی کند. معمولا علائم اندومتریوز به دنبال بارداری بهبود پیدا می‌کند.

اندومتریوما: برخی از بیماران مبتلا به اندومتریوز دچار کیست‌هایی حاوی سلول‌های اندومتریویوزی در داخل بافت تخمدان می‌شوند. داخل این کیست‌ها خون قدیمی تجمع پیدا می‌کند و باعث ظاهر شکلات مانند این کیست‌ها می‌شود. به همین دلیل به این نوع کیست، کیست شکلاتی هم گفته می‌شود. اندومتریوما به طور معمول هنگام معاینات لگن یا سونوگرافی لگن شناسایی می‌شود. این کیست‌ها خوش‌خیم هستند اما باعث ایجاد دردهای لگنی می‌شوند. در این حالت، با انجام جراحی باید کیست را خارج نمود.

تشخیص اندومتریوز

در صورت درد لگن یا قاعدگی‌های دردناک، پزشک باید بیمار را از نظر ابتلا به اندومتریوز بررسی کند. سونوگرافی و روش‌های غیرتهاجمی به تشخیص قطعی اندومتریوز کمک نمی‌کنند. تنها راه برای تشخیص قطعی اندومتریوز، انجام جراحی، مشاهده بافت کیست و نمونه‌برداری برای بررسی‌های آزمایشگاهی است. بر اساس ویژگی‌هایی که از اندومتریوز در روند جراحی دیده می‌شود، بیماری در سه دسته خفیف، متوسط و شدید طبقه‌بندی می‌شود. لازم به ذکر است که این تقسیم‌بندی لزوما ارتباط مستقیم با علائم بیمار ندارد. ممکن است بیمار علائم شدیدی تجربه کند اما از لحاظ طبقه‌بندی علمی کیست خفیف باشد یا بالعکس بیمارانی که کیست‌های شدید دارند ممکن است علامت خاصی تجربه نکنند.

درمان اندومتریوز

روش‌های درمانی مختلفی برای مشکل اندومتریوز وجود دارد که در ادامه لیست شده‌اند:

• استفاده از داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) مثل ایبوبروفن
• استفاده از داروهای هورمونی ضدبارداری
• استفاده از سایر داروهای هورمونی (مثل آنالوگ‌های آزادکننده‌های هورمون گنادوتروپین)
• جراحی

دارودرمانی: استفاده از دارو سبب از بین رفتن کیست نمی‌شود بلکه صرفا به کاهش درد کمک می‌کند. به طور معمول، شروع اثر داروها بین 1 تا 3 ماه طول می‌کشد. اگر داروئی برای این مدت مصرف شد و نتیجه مناسبی ایجاد نکرد، لازم است دارو مصرفی بیمار تغییر کند یا گزینه جراحی مد نظر قرار گرفته شود.

داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی: این دارو در واقع داروهای مسکن هستند و صرفا درد ناشی از اندومتریوز را کنترل می‌کنند. این داروها با مهار آزادسازی پروستوگلاندین‌ها که از عوامل اصلی بروز درد و التهاب هستند، علائم بیماری را کنترل می‌کنند. بهتر است این داروها یک یا دو روز قبل از موعد شروع قاعدگی آغاز شود تا جلوی آزادسازی پروستوگلاندین‌ها را گرفته و درد را مهار کند. لازم به تاکید است که این داروها باعث کوچک شدن کیست یا جلوگیری از رشد کیست نمی‌شود. از جمله داروهای این دسته می‌توان به ایبوبروفن و ناپروکسن اشاره کرد. دستور مصرف داروی ایبوبروفن برای این بیماری به این صورت است که بیمار باید ابتدا 2 قرص 400 میلی‌گرمی با هم مصرف کرده و در ادامه، در صورت نیاز، یک قرص هر 4 تا 6 ساعت میل کند. در خصوص نحوه مصرف ناپروکسن برای کنترل دردهای اندومتریوز، لازم است ابتدا 2 قرص 250 میلی‌گرم همزمان مصرف شود و در صورت نیاز، دوز هر 8 یا 12 ساعت تکرار شود. این دو دارو بهتر است همراه با غذا مصرف شود.

از جمله عوارض جانبی این داروها می‌توان به اختلالات گوارشی، مشکلات کلیوی و افزایش فشار خون اشاره کرد. هر چند این عوارض چندان هم شایع نیستند. در گروهی از بیماران مصرف NSAIDها به تنهایی سبب تسکین دردهای اندومتریوز نمی‌شود. در این موارد، لازم است داروهای دیگری مثل داروهای هورمونی پیشگیری از بارداری را به درمان بیمار اضافه کرد.

 

داروهای هورمونی ضدبارداری: استفاده از این داروها بخصوص اگر به صورت مداوم باشد (یعنی دارو به صورت ادامه‌دار و بدون وقفه استفاده می‌شود و بیمار خون‌ریزی قاعدگی نخواهد داشت.)  سبب کاهش خون‌ریزی قاعدگی و کاهش دردهای لگن می‌شود. شایع‌ترین عوارض داروهای هورمونی شامل استروژن عبارت است از تهوع، احساس درد و حساسیت به لمس در سینه‌ها و بهم‌ریختگی‌های سیکل قاعدگی مثل لکه‌بینی. این عوارض معمولا بعد از چند ماه مصرف دارو بهبود پیدا می‌کنند. از جمله عوارض خطرناک این دارو می‌توان به ایجاد لخته خون، سکته مغزی و حمله قلبی اشاره کرد که در بین بیماران غیرسیگاری نادر است.

 

پروژسترون‌ها: در بیمارانی که امکان استفاده از فرآورده‌های حاوی استروژن را ندارند (افراد سیگاری) یا در مواردی که داروهای هورمونی دیگر به اندازه کافی اثربخش نبوده‌اند، می‌توان از داروهایی با ماهیت پروژسترونی استفاده کرد. این دسته داروئی را می‌توان به صورت خوراکی و روزانه استفاده کرد یا از اشکال داروئی تزریقی آهسته رهش استفاده کرد. علاوه‌براین، دستگاه‌های داخل رحمی[1] (IUD)، در کنترل علائم بیماری موثر هستند و حجم خون‌ریزی‌های قاعدگی را کم می‌کنند. از جمله عوارض شایع این دسته دارویی می‌توان به نفخ، افزایش وزن، بهم‌ریختگی قاعدگی، آکنه و در برخی موارد نادر تشدید علائم افسردگی اشاره کرد.

 

آنالوگ‌های هورمون آزادکننده گنادوتروپین (GnRH): این دسته دارویی شامل آگونیست‌ها و آنتاگوسیت‌های GnRH می‌باشد، سبب توقف موقت تولید استروژن توسط تخمدان‌ها شده و در نهایت سبب جمع شدن و کوچک شدن بافت اندومتریوزی می‌شود. هر خانم بالغ می‌تواند به مدت 12 ماه از آگونیست‌های GnRH (مثل لوپرولاید و گوسرلین) و برای مدت 24 ماه از آنتاگونیست‌های GnRH (مثل الاگولیکس) استفاده نماید. برای کاهش ریسک پوکی استخوان ناشی از مصرف آنالوگ‌های GnRH استفاده از دوز پایینی از داروهای حاوی استروژن و پروژسترون می‌تواند کمک‌کننده باشد. 

 

مهارکننده‌های آروماتاز: آنزیم آروماتاز یکی از آنزیم‌های موثر در ساخت استروژن است. این داروها با مهار این آنزیم سطح استروژن را کاهش می‌دهند. شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد بافت اندومتریوزی برای خودش آنزیم آروماتاز می‌سازد و به این ترتیب، استروژن مود نیازش را تامین می‌کند. از داروهای این دسته می‌توان به لتروزول و اگزمستان اشاره کرد که هر دو باید روزانه یک عدد مصرف بشوند. استفاده از این داروها در کنار داروهای هورمونی ضدبارداری، پروژسترون‌ها و آگونیست‌های GnRH می‌تواند اثربخشی آن‌ها را افزایش بدهد. عوارض این دسته داروئی نسبت به سایر داروهای مورد استفاده در درمان اندومتریوز کمتر است.

 

جراحی: در مواردی که دارودرمانی مشکل بیمار را برطرف نکند، ناچار به انجام جراحی خواهیم بود. این جراحی‌ها اغلب از طریق لاپاروسکوپی انجام می‌شود که نسبت به جراحی باز روش کم‌تر تهاجمی محسوب می‌شود. لازم به ذکر است که جراحی هم درمان قطعی و دائمی اندومتریوز نیست. ممکن است بافت اندومتریوز به تدریج دوباره در بافت‌های خارج رحمی تشکیل شود اما اکثرا بیماران تا ماه‌ها بعد از انجام جراحی، دردهای ناشی از اندومتریوز را تجربه نخواهند کرد.

تنها درمان اندومتریوما یا کیست شکلاتی انجام جراحی است. این کیست‌ها با دارودرمانی درمان نمی‌شوند. در مواردی که سایز این کیست به 4 الی 5 سانتی‌متر رسیده باشد یا کیست در حال بزرگ شدن باشد، جراحی حتما انجام می‌شود. در مواردی که اندازه کیست کوچک است معمولا جراحی توصیه نمی‌شود. چرا که انجام این جراحی‌ها توان تولید تخمک توسط تخمدان را کاهش می‌دهد و جز در موارد ضروری پیشنهاد نمی‌شود. هر چند این کیست‌های کوچک هم باید تحت پایش قرار بگیرند تا در صورت بزرگ شدن سریعا تحت جراحی قرار بگیرند. در برخی موارد ممکن است پزشک صلاح ببیند که رحم یا تخمدان (به همراه لوله‌ فالوپ) را به طور کلی خارج کند. به این نوع جراحی‌ها به ترتیب هیسترکتومی و سالپینگو-اوفورکتومی گفته می‌شود. این روش درمانی برای بیمارانی در نظر گرفته می‌شود که قصد فرزندآوری ندارند و از دارودرمانی جواب کافی نگرفته‌اند.

منبع: Uptodate