در سال‌های اخیر، شیوع بیماری التهابی روده[1] (IBD) در سرتاسر دنیا رو به افزایش است.‌ تغییر سبک زندگی، رژیم غذایی و مصرف دخانیات از جمله دلایل احتمالی برای این افزایش نرخ ابتلا می‌باشد. میانگین سن ابتلا به IBD، بین 15 تا 35 سالگی گزارش شده است. به عبارت دیگر، بسیاری از مبتلایان، افراد جوان و در سنین باروری هستند. بنابراین، تاثیر خود بیماری و رژیم دارویی آن بر باروری و سایر مسائل مرتبط با آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این نوشتار کوتاه سعی شده که این موارد تا حد امکان بررسی و خلاصه‌سازی شوند.

پیشگیری از بارداری در خانم‌های مبتلا به IBD

انتخاب یک روش مناسب پیشگیری از بارداری در خانم‌های مبتلا به IBD به ویژه خانم‌هایی که از داروی متوتروکسات استفاده می‌کنند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. از مدت‌ها پیش نگرانی‌هایی در خصوص عود و تشدید علائم بیماری IBD به دنبال استفاده از قرص‌های پیشگیری از بارداری مطرح بوده است. البته شواهد بالینی متقنی در این زمینه وجود ندارد. به طور کلی، در مورد استفاده از داروهای هورمونی در خانم‌های مبتلا به IBD اتفاق نظر وجود ندارد. برخی مطالعات نشان داده‌اند که استفاده از هیچ یک از فرآورده‌های این دسته ریسک عود بیماری را بالا نمی‌برد. برخی از پزشکان و محققین معتقدند استفاده از فرآورده‌هایی که صرفا حاوی جزء پروژستینی هستند (Progesterone Only) ریسک کمتری برای این خانم‌ها به دنبال دارد. علاوه‌براین، روش‌های طولانی اثر مبتنی بر پروژسترونی که به روش‌های LARC[2] معروف هستند، بیشتر مورد قبول محافل پزشکی و پزشکان معالج می‌باشند. از جمله این روش‌ها می‌توان به IUD[3]های حاوی لوونورژسترل و مدروکسی‌پروژسترون دپو اشاره نمود. یکی از محاسن این روش‌های پیشگیری، عدم استفاده از استروژن است که ریسک وقایع ترومبوآمبولیک[4]  (VTE) در خانم‌های مبتلا به IBD را شدیدا بالا می‌برد. لازم به ذکر است که ریسک بروز VTE در این دسته بیماران، در شرایط عود بالاتر از شرایط خاموشی بیماریست.

باروری در خانم‌های مبتلا به IBD

قدرت باروری خانم‌های مبتلا به IBD در شرایطی که بیماری در فاز خاموشی[5] است، مانند دیگر خانم‌هاییست که به این بیماری مبتلا نیستند اما در فاز حاد بیماری IBD که به آن فاز شعله‌وری[6]  نیز گفته می‌شود، قدرت باروری خانم‌ها کاهش پیدا می‌کند. چرا که در این شرایط، التهاب شدید عملکرد لوله‌های فالوپ بیمار را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این اختلال در میان خانم‌هایی که به بیماری کرون (یکی از انواع IBD) مبتلا هستند، شایع‌تر و جدی‌تر است. مداخلات تهاجمی مثل جراحی‌ها که بعضا در درمان IBD انجام می‌شوند، ریسک ناباروری را بیشتر افزایش می‌دهد. از میان روش‌های مختلف، جراحی‌های لاپاروسکوپی کمتر از سایر روش‌ها ریسک ناباروری بالا می‌برند. نگرانی در خصوص کاهش توان باروری در خصوص آقایان مبتلا به IBD هم مطرح است. برخی مطالعات حاکی از آن است مصرف تعدادی از داروهای مربوط به IBD مثل سولفاسالازین و متوتروکسات ممکن است در توان باروری آقایان تاثیر منفی داشته باشد و باعث الیگواسپرمی بشود. هرچند اطلاعات در این زمینه ضدونقیض است اما فاز فعال بیماری ممکن است که به کاهش ذخایر تخمدانی و فولیکول‌های ذخیره شده در تخمدان منجر شود. این ادعا هنوز ثابت شده نیست. سطح خونی هورمون آنتی مولرین[7] (AMH) یکی از شاخص‌های اصلی برای ارزیابی ذخایر تخمدانی است. این هورمون در بدن خانم‌های مبتلا به IBD پایین‌تر از خانم‌های دیگر است. این اختلاف سطح AMH در سنین بالای 30 سال مشهودتر می‌شود. به هر حال رژیم‌های داروئی برای درمان ناباروری و روش‌های IVF در خانم‌های مبتلا به IBD به همان اندازه که به خانم‌های غیرمبتلا کمک می‌کند، موثر است.

نکته بسیار مهم و حائز اهمیت این است که قبل از اقدام به بارداری، وضعیت بیماری بایستی به مدت 3 تا 6 ماه تحت کنترل باشد. یعنی بیمار در فاز خاموشی قرار داشته باشد.  

مخاطرات بارداری در خانم‌های مبتلا به IBD

ارتباط علّی – معلولی بین ابتلا به IBD و ریسک سقط جنین وجود ندارد اما در فاز حاد بیماری که فاکتورهای التهابی در بدن بیمار بسیار بالاست، ریسک سقط جنین خودبه‌خودی[8] در خانم‌های مبتلا افزایش پیدا می‌کند. علاوه‌براین، موارد زایمان زودرس هم در خانم‌های بارداری که بیماری IBD آن‌ها در طول بارداری خاموش نیست، بالاتر گزارش شده است.

خانم‌های مبتلا به IBD به ویژه آن‌هایی که دچار کولیت اولسراتیو هستند، در ریسک بالاتری برای بروز VTE در دوره بارداری و پس از زایمان هستند. فلذا، متخصصان زنان باید این مورد را مد نظر گرفته و اقدامات احتیاطی مربوطه را اتخاذ کنند. در بعضی موارد، ممکن است نیاز باشد آسپرین با دوز پایین برای این خانم‌ها تجویز بشود.

خانم‌هایی که به دلیل IBD دچار فیستول پری‌آنال یا فیستول رکتوواژینال هستند، نمی‌توانند به صورت طبیعی زایمان داشته باشند و باید حتما تحت سزارین قرار بگیرند. ریسک تولد نوزادان کم وزن در خانم‌هایی که در حین بارداری دچار حمله IBD شده‌اند و فاز حاد داشتند، افزایش پیدا می‌کند. متاسفانه نوزادانی که در این شرایط متولد می‌شوند، بیشتر مستعد بستری شدن در NICU هستند. منابع معتبر داروئی حاکی از آن است که استفاده از داروهای بیولوژیک در دوره بارداری ریسک بدخیمی، عفونت یا تاخیر تکاملی در این نوزادان را بالا نمی‌برد.

مطالعات اپیدمیولوژی نشان می‌دهد که مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها در دوره بارداری ریسک ابتلا به IBD در نوزاد بالا می‌برد. البته این یافته به این معنی نیست که مادران باردار نباید از هیچ نوع آنتی‌بیوتیکی استفاده کنند چرا که در بسیاری از موارد عفونت باکتریال درمان نشده ممکن است برای جنین خطرناک‌تر باشد. بنابراین، مصرف خودسرانه و نابه‌جا آنتی‌بیوتیک در بارداری مشکل‌ساز است.

دارودرمانی IBD در هنگام بارداری و شیردهی

به طور کلی، اکثر داروهایی که به عنوان درمان نگهدارنده IBD استفاده می‌شوند، در دوره بارداری یا شیردهی منع مصرف خاصی ندارند. به عنوان مثال، توصیه می‌شود درمان نگهدارنده با 5-آمینوسالسیلات‌ها حتما و بدون هیچ نگرانی در حین بارداری ادامه داده شود. در صورتی که به لحاظ بالینی لازم باشد، استفاده از کورتیکواستروئیدها و سولفاسالازین هم می‌تواند ادامه داشته باشد. هر چند لازم است پایش‌ها و غربال‌گری‌های بیشتری در حین بارداری انجام شود. ادامه مصرف متوتروکسات در خانم‌های باردار ممنوع است. خانم‌هایی که تصمیم به اقدام به بارداری دارند، باید از 1 الی 3 ماه قبل، طبق نظر پزشک، داروی خود را قطع کرده و داروی دیگری جایگزین نمایند. در جدول زیر، وضعیت مصرف داروهای رایج در IBD در شرایط بارداری و شیردهی بررسی شده است.

 

در پایان، در خصوص روند واکسیناسیون، نوزادانی که از مادر مبتلا به IBD متولد شده‌اند، ملاحظاتی مطرح است. واکسن‌های غیرفعال مطابق برنامه واکسیناسیون کشوری برای این نوزدان تزریق می‌شود. در حالیکه اگر مادر در حین بارداری از داروهای بیولوژیک استفاده کرده باشد، دریافت واکسن‌ BCG نباید قبل از 6 ماهگی نوزاد باشد. 

11 سپتامبر 2025

منبع: مقاله Management of Pregnancy in Inflammatory Bowel Disease