مراقبت از پا در بیماران دیابتی

 

با گذشت زمان، دیابت می‌تواند منجر به عوارض مختلفی شود که بسیاری از آن‌ها در صورت عدم شناسایی و رسیدگی به موقع می‌توانند بسیار جدی و خطرناک باشند. یکی از این عوارض بسیار شایع مشکلات و زخم‌های پا افراد مبتلا به دیابت است.

به طور کلی، می‌توان با کنترل قند خون در محدوده هدف و مراجعه به پزشک برای معاینات منظم، خطر ابتلا به عوارض مرتبط با دیابت من جمله زخم پای دیابتی را کاهش داد.

عوامل خطر زخم پای دیابتی

احتمال ایجاد زخم پای دیابتی در برخی بیماران که در ادامه نام برده‌شده‌اند، بیشتر است:

• بیمارانی که در گذشته زخم  یا جراحتی در ناحیه پا داشته‌اند، حتی اگر این زخم به طور کامل بهبود یافته باشد.
• بیمارانی که دچار آسیب به اعصاب محیطی شده‌اند. به طور کلی، قند خون بالا سبب آسیب به اعصاب محیطی یا نوروپاتی دیابتی می‌شود. این بیماران توانایی کمتری در ادراک احساس درد دارند. فلذا، ممکن است بدون آنکه متوجه بشوند دچار زخم یا آسیب در ناحیه پا گردند. نوروپاتی دیابتی می‌تواند از طریق تضعیف برخی عضلات پا سبب بروز دفورمیتی در پا شود.
• بیمارانی که پای آن‌ها دچار هر گونه دفورمیتی یا ناهنجاری ساختاری باشد به ویژه در ناحیه انگشتان، قوس پا و کف پا.
• بیمارانی که گردش خون محیطی ضعیفی دارند. سطوح بالای قند خون می‌تواند در طولانی مدت باعث آسیب به رگ‌های خونی و کاهش جریان خون در پاها شود. گردش خون ضعیف در پوست به شکل‌گیری زخم‌های پا کمک کرده و بهبود زخم را مختل کند. برخی از باکتری‌ها و قارچ‌ها در سطوح بالای قند در جریان خون رشد می‌کنند. در صورت عفونی شدن زخم، این عوامل میکروبی می‌توانند شرایط بیمار را پیچیده‌تر کنند.

مصرف داروهای مهارکننده سدیم-گلوکوز 2 (SGLT2) به ویژه داروی گاناگلیفلوزین، که در بازار دارویی ایران موجود نمی‌باشد، ریسک بروز مشکلات پا و حتی نیاز به آمپوته کردن (قطع کردن) پا را بیشتر می‌کند.

زخم‌های دیابتی در پا می‌تواند به عوارض جدی‌تری از جمله عفونت‌های عمقی پوست، استخوان و قانقاریا (پوسیدگی و مرگ بافت) منجر شود. در صورت قانقاریا گسترده، بیمار ممکن است نیاز به قطع عضو داشته باشد. تقریباً 5 درصد از افراد مبتلا به دیابت در نهایت نیاز به قطع یک انگشت یا یکی از پاها دارند. با این حال، در اکثر مواقع با مدیریت سطح قند خون و انجام مراقبت روزانه از پا می‌توان از این امر جلوگیری کرد.

معاینات پا

معاینات منظم پا برای بررسی مشکلات یا تغییرات، بخش مهمی از روند مدیریت بیماری دیابت محسوب می‌شود.

خودآزمایی: برای بیماران دیابتی بسیار مهم است که هر روز پاهای خود را معاینه کنند. این معاینه باید شامل نگاه دقیق به تمام قسمت‌های پا به خصوص ناحیه بین انگشتان باشد. در این بررسی بیمار باید به دنبال پوست آسیب‌دیده، خشک شده یا زخیم‌شده، زخم، تاول یا مناطقی با افزایش گرما یا قرمزی باشد و در صورت مشاهده هر یک از این تغییرات پزشک خود را مطلع کنند. بهتر است بیماران روند معاینه پا را بخشی از روتین روزانه خود قرار دهند و هر روز هنگام استحمام یا لباس پوشیدن پای خود را بررسی کنند. برای مشاهده کامل همه قسمت‌های پا به خصوص قسمت‌های زیرین، افراد می‌توانند از آینه استفاده کنند یا از یکی از اعضای خانواده خود کمک بخواهند تا نواحی کف پا را بررسی کند.

معاینات بالینی: در ویزیت‌های دوره‌ای بیماران دیابتی، پزشک بایستی جریان خون و وضعیت ادراک حواس در قسمت‌های مختلف پا، تغییرات پوستی و دفورمیتی‌های پا را بررسی نماید. در این معاینات، کاهش یا عدم وجود رفلکس‌ها یا کاهش توانایی حس فشار، سوزن سوزن شدن و تغییرات دما نیز مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.

تعداد دفعات این معاینات بالینی به نوع دیابت بیمار بستگی دارد:

• در افراد مبتلا به دیابت نوع 1، معاینات سالانه پا باید پنج سال پس از تشخیص بیماری شروع شود.
• در افراد مبتلا به دیابت نوع 2، معاینات سالانه پا باید از زمان تشخیص شروع شود.

پیشگیری از مشکلات پا در بیماران مبتلا به دیابت

مدیریت قند خون: بیماران دیابتی می‌توانند با کنترل سطح قند خون خود، خطر ابتلا به تمام عوارض مرتبط با دیابت را کاهش دهند. مدیریت قند خون مستلزم مراجعه منظم به پزشک، ایجاد تغییر در رژیم غذایی و شیوه زندگی سالم و مصرف داروهای طبق دستور پزشک معالج می‌باشد. پایش و مدیریت دقیق سطح قند خون می‌تواند خطر مشکلات گردش خون و آسیب عصبی را که اغلب منجر به مشکلات پای دیابتی می‌شود، کاهش دهد.

انتخاب جوراب و کفش مناسب: این بیماران باید جوراب‌های نخی و گشاد استفاده کرده و حتماً هر روز جوراب خود را تعویض کنند. کفش‌های بیماران دیابتی باید محکم باشند اما تنگ نباشند و قسمت پنجه آن‌ها به اندازه کافی پهن باشد تا انگشتان تحت فشار قرارنگیرند. در صورت امکان، بهتر است این بیماران چند کفش مناسب و راحت داشته باشند و به طورمتناوب از هر کدام استفاده کنند. بدین‌ترتیب، می‌توان از وارد آمدن فشار به یک نقطه از پا جلوگیری کرد. در صورت وجود هر گونه دفورمیتی پا، بیماران باید با مشورت پزشک از کفش‌های طبی مناسب استفاده کنند. استفاده از کفی طبی مناسب هم می‌تواند به کاهش فشار به ناحیه کف پا کمک کند.

ترک سیگار: سیگار می‌تواند مشکلات قلبی و عروقی را تشدید کرده و گردش خون را در پاها کاهش دهد. ترک سیگار یکی از مهم‌ترین کارهایی است که بیمار دیابتی می‌تواند برای بهبود سلامت خود و کاهش خطر عوارض مرتبط با دیابت انجام دهد. هر چند ترک سیگار می‌تواند برای این افراد مشکل باشد، اما آن‌ها می‌توانند با مراجعه به پزشک خود از حمایت و ابزارهای کافی برای کمک به کنار گذاشتن سیگار بهره‌مند شوند.

اجتناب از فعالیت‌های آسیب‌رسان به پا: برخی از فعالیت‌هایی که شاید برای افراد عادی بی‌خطر به نظر برسد می‌تواند برای بیماران مبتلا به دیابت پرخطر تلقی شود. به طور مثال، راه رفتن با پای برهنه، استفاده از پدهای گرم‌کننده و پا گذاشتن در آب گرم بدون تست دمای آن می‌تواند سبب آسیب پا در بیماران دیابتی شود.

مراقب از پاها هنگام کوتاه کردن ناخن‌ها: بیماران دیابتی نباید ناخن‌های خود را بیش از اندازه کوتاه کنند. به این افراد توصیه می‌شود حتما با سوهان ناخن، لبه‌های تیز ناخن را صاف نمایند تا در پوستشان فرو نرود. بیماران باید توجه داشته باشند که هیچ‌گاه کوتیکول خود را برش ندهند.

شست‌وشوی روزانه پا: بیماران دیابتی باید برای تمیز کردن پاها از آب ولرم و صابون ملایم استفاده کنند. پاهای خود را کاملاً خشک کرده و توجه ویژه‌ای به فضاهای بین انگشتان پا داشته باشند. پس از شست‌وشو، بهتر است پا و فضای بین انگشتان با کرم یا لوسیون مناسب مرطوب شود.

درمان زخم پای دیابتی

روند درمان و مدیریت این زخم‌ها به شدت و میزان آسیب وارد شده بستگی دارد.

زخم‌های سطحی فقط لایه‌های بالایی پوست را درگیر می کنند. درمان آن‌ها معمولاً شامل تمیز کردن زخم و برداشتن پوست و بافت مرده توسط پزشک است. به این فرآیند "دبریدمان" گفته می‌شود که اغلب با استفاده از چاقوی جراحی یا قیچی انجام می‌شود. پس از دبرید کردن زخم، پزشکان ناحیه را با یک پانسمان می‌پوشانند تا تمیز و مرطوب بماند. در صورتی که زخم عفونی شود، بیمار آنتی بیوتیک مناسب دریافت خواهد کرد. بیمار باید زخم را تمیز کرده و روزانه دو بار پانسمان زخم را تعویض نماید. به این بیماران گفته می‌شود چه در حالت نشسته و چه در حالت دراز کشیده، پای آسیب‌دیده را بالاتر از سطح بدن قرار دهند. پزشک باید حداقل هفته‌ای یک بار زخم را بررسی کرده و روند ترمیم را پایش کند.  

زخم‌های وسیع لایه‌های عمقی‌تر پوست را درگیر کرده و حتی ممکن است به ماهیچه یا استخوان هم آسیب برساند. این زخم‌ها معمولا به بستری در بیمارستان، عکس‌برداری با اشعه ایکس، تست‌های آزمایشگاهی و استفاده از آنتی‌بیوتیک تزریقی نیاز دارند. پس از انجام مرحله دبریدمان، ممکن است نیاز باشد عمل جراحی روی پا انجام شود. برای افزایش خون‌رسانی به محل زخم و تسهیل روند ترمیم، از روش‌های وکیوم تراپی یا درمان زخم با فشار منفی استفاده شود. در صورت آسیب شدید و ایجاد بافت مرده در پا (قانقاریا)، همه یا بخشی از بخش‌های پا باید قطع بشود.